بازار بین‌المللی سویا یکی از مهمترین بازارهای کشاورزی در جهان است، زیرا منبع اصلی پروتئین برای مصرف حیوانی و چهارمین بازار کشاورزی بزرگ از نظر حجم است. صنعت دام، طیور و روغن ایران نیز طی دو دهه اخیر به این محصول وابسته شده است.
نویسنده: دکتر حسین شیرزاد، تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی
بازار بین‌المللی سویا یکی از مهمترین بازارهای کشاورزی در جهان است، زیرا منبع اصلی پروتئین برای مصرف حیوانی و چهارمین بازار کشاورزی بزرگ از نظر حجم است. صنعت دام، طیور و روغن ایران نیز طی دو دهه اخیر به این محصول وابسته شده است. بازیگران زیادی در این بازار کالایی وجود دارد، اما تعداد کمی از آنها از نظر تولید، مصرف و رهبری قیمت، اهمیت نسبی دارند. استاندارد کیفیت دانه سویایی که در سطح جهانی تجارت می شود، بسیار متنوع است(شاید ۹ نمونه مهم کیفی تجاری) و دومین منبع بزرگ روغن نباتی در جهان محسوب میشود. افزایش مصرف پروتئین های حیوانی مهمترین محرک تقاضای قوی برای سویاست. تولید سویا در ۲۲ سال گذشته در سراسر جهان بیش از دو برابر شده و به بازار ۱۲۳ میلیارد دلاری گسترش یافته است.
با افزایش تقاضای جهانی برای گوشت، استفاده از دانه سویا در خوراک دام افزایش یافته است. در محصولات غذایی انسان، دانه های سویا به عنوان روغن پخت و پز، منبع پروتئین در گوشت و جایگزین های لبنی و یک عنصر در بسیاری از محصولات غذایی فرآوری شده استفاده می شود. عرضه ضعیف سویا در سال ۲۰۲۲ به دلیل شرایط نامساعد آب و هوایی، افزایش هزینه های ورودی، اختلال در عرضه کودها و محصولات جایگزین ناشی از حمله روسیه به اوکراین و اثرات ماندگار کووید-۱۹، عدم اطمینان و نوسانات بیشتری را به بازار سویا اضافه کرد و قیمت ها را افزایش داد. تغییرات آب و هوایی و جنگل زدایی مهمترین مسائل مرتبط با تولید سویا هستند. جنگل زدایی و از بین رفتن پوشش گیاهی بومی در آمریکای لاتین برجسته ترین مسئله خاص منطقه ای است که با تولید سویا مرتبط است.
این عامل محرک قابل توجهی برای انتشار گازهای گلخانه ای بشمار رفته و منجر به از دست دادن تنوع زیستی می شود که نه تنها بر سلامت اکوسیستم محلی بلکه بر جمعیت بومیانی که برای بقا به این منابع طبیعی وابسته هستند نیز تأثیر می گذارد. در حوضه آمازون، جنگل های اقیانوس اطلس و سرادو برزیل، انتشار دی اکسید کربن (CO2) ناشی از کاربری اراضی جنگلی قابل توجه است. سه منطقه زیست محیطی اصلی که بیشتر تحت تأثیر تولید سویا در آمریکای جنوبی قرار گرفته اند عبارتند از “حوضه آمازون، جنگل های اقیانوس اطلس و سرادوی برزیل” ؛ انتشار گازهای گلخانه ای ناشی از تبدیل زمین به تنهایی در سرادو معادل ۴۸۸٫۳۷ میلیون بشکه نفت در سال ۲۰۱۷ برآورد شد.
در حوزه آمازون، منطقه ای از جهان که نقشی حیاتی در تنظیم آب و هوای جهانی ایفا می کند، تولید سویا از لحاظ تاریخی عامل اصلی جنگل زدایی بوده است. در مراتع سرادو، یک کانون جهانی تنوع زیستی که مقادیر قابل توجهی کربن را ذخیره می کند و منبع کلیدی آب حیاتی برای بهره وری کشاورزی برزیل است، تولید سویا در حال حاضر به تبدیل کاربری بیش از نیمی از “ساوانا” کمک کرده است. تخمین ها پیش بینی می کنند که در صورت ادامه نرخ تبدیل فعلی، احتمال نابودی یک سوم دیگر از “ساوانای سرادو” تا سال ۲۰۵۰ وجود داشته باشد. علیرغم تلاش‌هایی که برای کاهش جنگل‌زدایی در آمازون انجام شده است (مانند نظارت شدیدتر و تعلیق کشت سویا در مناطقی از برزیل)، خطر تبدیل کاربری زمین برای تولید سویا همچنان قابل توجه است. در واقع، پس از کاهش قابل توجه نرخ جنگل‌زدایی بین سال‌های ۲۰۰۴ و ۲۰۱۲، اکنون یک افزایش جدی رخ داده است. همچنین انتظار می‌رود که تبدیل زمین و جنگل‌زدایی برای رشد دانه‌های سویا در سایر زیست‌ها، مانند سرادو (که ۶۰ درصد سویای برزیل در آن کشت میشود)، به عنوان یک ریسک تجاری با اهمیت باقی بماند. از آنجایی که اقتصاد سیاسی و قانون فعلی برزیل (قانون حفاظت از پوشش گیاهی بومی) هنوز اجازه تبدیل قانونی زمین در سرادو را می دهد، تلاش های مختلفی برای جلوگیری از تبدیل سریع مداوم این اکوسیستم حیاتی در حال انجام است.
این تلاش‌ها شامل اعلامیه‌های مشترک مانند “مانیفست سرادو” و سایر ابتکارات برای بازگرداندن زمین‌های تخریب‌شده است. تقریباً ۹۰ درصد سویای تولید شده در کره زمین در نهایت خرد شده و در نتیجه هم روغن و هم کنجاله حاصل می شود، اگرچه کنجاله محصول جانبی برجسته تری است اما روغن هم به طور گسترده برای پخت و پز استفاده می شود، و هم یک ماده اولیه اصلی در سوخت های زیستی است. بازار سویا بسیار کارآمد و رقابتی است، برزیل با ۱۲۱٫۸ میلیون تن (۲۰۲۰) تولید کننده اصلی سویا است و پس از آن ایالات متحده با ۱۱۲٫۵۵ میلیون تن (۲۰۲۰) قرار دارد. در رتبه سومً، آرژانتین ۴۸٫۸۰ میلیون تن (۲۰۲۰) تولید کرد .آنها با هم منبع اصلی سویای خام و خرد شده جهان را تشکیل می دهند. از سوی دیگر، در سمت تقاضا، چین به وضوح بیشترین مصرف سویا (۱۴٫۰۷ میلیارد دلار آمریکا تا سال ۲۰۲۰) را دارد و پس از آن اتحادیه اروپا (۱٫۹۱ میلیارد دلار آمریکا) قرار دارد. از منظر رهبری قیمت جهانی ، تا کنون چندین منبع با اعتبار؛ بازار ایالات متحده-شیکاگو و بندر اروپایی روتردام را به عنوان رهبران قیمت بازار معرفی کرده اند. این بازارها به عنوان بازاری یکپارچه و بسیار کارآمد شناخته می شود. البته وضعیت بازار آزاد بازار بین المللی سویا همیشه یک قاعده نبوده است، زیرا بازیگران مختلف چندین بار در بازار با تعرفه صادراتی یا تثبیت نرخ های ارز که تولید و تجارت را محدود می کند، مداخله کرده اند.
در حالی که پیش‌بینی میشود؛ چین همچنان بزرگترین واردکننده سویا برای بخش‌های بزرگ دام و طیور خود باقی بماند، انتظار می‌رود رشد شدید جمعیت، شهرنشینی سریع و افزایش درآمد طبقه متوسط در سایر کشورهای در حال توسعه آسیایی افزایش قابل توجهی برای مصرف محصولات حیوانی ایجاد کند. لذا در پاسخ به تقاضای بیشتر برای پروتئین های حیوانی، انتظار می رود آسیا و اقیانوسیه شاهد تشدید تولید دام با استفاده رو به رشد از خوراک های ترکیبی مبتنی بر سویا باشند. تولید سویا همچنان در برابر گرم شدن آب و هوا و رویدادهای نامطلوب آب و هوایی مانند موج گرما و خشکسالی، همراه با افزایش کمبود آب در جهان بسیار حساس است. انطباق مدیریت محصول، حفظ و بهبود شرایط خاک با به حداقل رساندن خاک ورزی، افزایش تنوع محصول، محافظت از خاک در برابر فرسایش و همچنین توسعه گونه های مقاوم به خشکی، کلیدی برای مقاومت در برابر چالش های اقلیمی نوظهور خواهد بود. از سویی تقاضا برای پروتئین های گیاهی رشد زیادی داشته است و مصرف کنندگان به سمت رژیم های غذایی انعطاف پذیر، گیاهخواری و “وگانیسم مطلق” روی آورده اند. پس انتظار می رود متغیرهایی مانند افزایش مصرف گوشت و جایگزین های لبنی و تعداد فزاینده عرضه محصولات جدید مبتنی بر گیاه از تولید سویا حمایت کند. علاوه بر این، نگرانی‌های فزاینده مصرف‌کننده در مورد کیفیت غذا و اثرات زیست‌محیطی (مانند تغییرات آب و هوایی و جنگل‌زدایی) از تقاضا برای سویای غیر GMO، ارگانیک و رشد پایدار حمایت می‌کند. در ماههای ابتدایی سال ۲۰۲۳ تحولات در بازار سوخت دیزل تجدیدپذیر، جمعیت گله های خوک در چین و رکورد محصول بالقوه بالای برزیل باعث رشد بازار جهانی سویا شد.
با استفاده بیشتر از دانه‌های سویا به‌عنوان سوخت، تفاوت کلیدی بین ” بیودیزل” که پس از ۱۵ سال حضور در بازار به‌عنوان یک کالا به خوبی تثبیت شده و “دیزل تجدیدپذیر” تفاوت کارایی اقتصادی و حاشیه سود متعارف هر یک مشخص شد؛ (بیودیزل معمولاً با نسبت سوخت تا ۲۰٪ مخلوط می شود، در حالی که گازوئیل تجدید پذیر، یک هیدروکربن است که می تواند به عنوان جایگزینی ۱۰۰٪ برای نفت استفاده شود و مستقیماً از طریق خطوط لوله پمپ شود). به علاوه، در فراگرد تولید از فرآیندها و تکنیک های مشابه نفت استفاده می کند، بنابراین اغلب توسط شرکت های نفتی و گاهی اوقات در همان تاسیسات تولید می شود. در سال ۲۰۲۲ حدود نیمی از تولید بیودیزل از روغن سویا و تنها ۱۴ درصد از دیزل تجدید پذیر حاصل شد. روغن‌های آشپزی استفاده شده، چربی‌ها و گریس‌ها، همراه با چربی حیوانی، ۳۷ درصد از مواد اولیه دیزل تجدیدپذیررا تشکیل می‌دهند.
داده‌های بازارهای ایالات متحده (شیکاگو فیوچرز)، اروپا (روتردام)، برزیل (پاراناگوآ)، آرژانتین (روزاریو فیوچرز و روزاریو اسپات) و چین (اسپات و فیوچرز)، نشان می دهد، رمزگشایی اقدامات چین و پیش‌بینی مسیر آن، محاسبات بازار سویا را در ادامه سال ۲۰۲۳ پیچیده‌تر نموده زیرا واردکننده پیشرو سویا در جهان اجازه داده است تا ذخایرش کاهش یابد، کمتر وارد کند و سویا کمتری در دو سال گذشته خرد کند. البته جنگ تجاری در دوران دولت ترامپ به واردات سویای چین لطمه زد، همچنین تب خوکی آفریقایی که گله های خوک این کشور را کاهش داد. البته، گله‌ها با توجه به مصرف کمتر گوشت خوک در طول دوره طولانی قرنطینه کووید در آن کشور بازسازی شدند، و واردات خوراک آنها در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ کاهش یافته است. در بازار جهانی، تولید آمریکای جنوبی به طور قابل توجهی به ویژه در آرژانتین کاهش یافته است اما تولید پاراگوئه بهبود یافته و پیش بینی ها برای تولید بی سابقه سویا در برزیل است، مثبت است. تولید ایالات متحده نیز نوسان چندانی نداشته پیش بینی می شود محصول سویای برزیل با ۲۴ میلیون تن رشد سالانه به ۱۵۲٫۶ میلیون تن در سال ۲۰۲۳ برسد . تولیدکنندگان کانادایی نیز ذرت کمتر اما سویای بیشتری در سال ۲۰۲۳ کاشتند. الان سطح زیر کشت سویا ۵٫۶۳ میلیون هکتار است که تقریباً ۷ درصد نسبت به سال افزایش یافته است. پیش بینی می شود برزیل با ۵۵ درصد از صادرات جهانی، بزرگترین صادرکننده سویا در سال ۲۰۲۳ گردد و پس از آن آمریکا با ۳۲ درصد قرار دارد.
در سمت تقاضا، چین پیشتاز تقاضا است که ۵۹ درصد از واردات جهانی را به خود اختصاص می دهد. تقاضای سویا تا حد زیادی تحت تاثیر تحولات در صنعت خوراک دام است و تقاضای چین به طور خاص به قدرت صنعت گوشت خوک آن گره خورده است.لذا انتظار می رود در دسترس بودن بیشتر سویا باعث کاهش قیمت و فروش بیشتر این کالا شود. واردات چین در سه ماه اول سال ۲۰۲۳ حدود ۱۶ درصد نسبت به سال قبل افزایش یافته در سال گذشته، واردات سویا چین ۶ درصد کاهش یافت زیرا قیمت بالای سویا باعث کاهش حاشیه سود در کارخانه های سنگ شکن سویا شد. اما تخمین زده می شود که صادرات سویای برزیل به دلیل تولید و تقاضای بالاتر، ۱۹ درصد در سال ۲۰۲۳ جهش کند و انتظار می رود که چین محرک اصلی صادرات جهانی غلات باشد. از نگاه تاریخی؛ آمریکای جنوبی سرزمین میزبان وسیعی برای سویا است. در بیش از بیست سال، از اواخر دهه ۱۹۹۰، بیش از ۹۵ درصد سویای کشت شده در آنجا تراریخته شده است.
مرحوم “بهزاد قره یاضی” بارها این مهم را یادآوری می نمود. در سال ۲۰۲۰، برزیل ۲۹ درصد از خاک خود را به کشت سویا اختصاص داد و پس از چین، ایالات متحده و استرالیا، چهارمین سطح زیر کشت بزرگ را داشت . در سال ۲۰۲۲، برزیل با ۱۵۹ میلیون تن، اولین تولیدکننده سویا در جهان شد که بالاتر از ایالات متحده (۱۲۶ میلیون) و چین (۶۷ میلیون) تولید داشته است . این محصول که به طور مداوم در حال گسترش است، یک فاجعه برای تنوع زیستی است که بخشی از آن به دلیل جنگل زدایی است که بر اکوسیستم بومی تحمیل می کند. در سال ۲۰۲۲، بدترین حادثه تاریخ رخ داد، ۹۴۹۴ کیلومتر مربع از پوشش گیاهی توسط جنگل زدایی و پرورش گاوهای تغذیه شده با سویا از روی نقشه محو شد، چنانکه بین آگوست ۲۰۰۸ تا ژوئیه ۲۰۱۹، یک پنجم کل جنگل‌زدایی در ماتو گروسو در مزارع سویا صورت گرفته است. حدود ۱۴ درصد از خاک آرژانتین نیز زیر کشت سویا است . سویا اکنون به محصول اصلی این کشور تبدیل شده و تقریبا نیمی از زمین های زیر کشت را به خود اختصاص داده است. سویا همچنین در سال ۲۰۲۱، محصول صادراتی پیشرو کشور بود و ۹ میلیارد دلار درآمد مالیاتی صادراتی را به همراه داشت . این کشور با تولید ۵۲ میلیون تن در سال ۲۰۲۲ نزدیک به ۲۰ درصد از سویای جهان را پس از برزیل، ایالات متحده و چین تولید نمود.
برزیل و آرژانتین، همراه با بولیوی، اروگوئه و پاراگوئه، آنچه را “سینجنتا” در دهه ۲۰۰۰، ” جمهوری متحد سویا ” نامیده تشکیل می دهند . در اواخر دهه ۱۹۹۰، چهار کشور اخیر تراریخته‌ها و آفت‌کش‌ها را انتخاب کردند، از جمله دانه‌های سویای آماده به گلایفوسیت (RR) این دانه سویا توسط اروپا برای تغذیه دام های خود وارد می شود. در سال ۲۰۲۰، ۷۰ درصد آن از برزیل و آرژانتین می آمد. تقاضا و تولید سویای برزیل در دهه گذشته با حمایت فناوری های جدید بذر افزایش چشمگیری داشته است. تقاضای صادرات سویای برزیل به قراردادهای آتی بالا در هیئت تجارت شیکاگو و ارز ضعیف برزیل گره خورده است. برداشت سویای برزیل در ژانویه شروع می شود و در آرژانتین تا چند ماه بعد شروع نمی شود. بنابراین چند ماهی هیچ رقیب بزرگی برای سویای برزیل وجود ندارد و این یک مزیت بسیار خوب برای برزیلی ها است. البته آب و هوای استوایی نیز مزیتی برای تولید سویا است. دمای بالا و باران فراوان در مقایسه با ذرت که دمای خنک‌تر در شب را ترجیح می‌دهد برای رشد سویا مناسب‌تر است. با توجه به گستردگی منطقه تولید، کشاورزان در سراسر کشور در مورد محصولات سویا با شرایط متفاوت از مزرعه ای به مزرعه دیگر، تهدیدهای متفاوتی دارند. با توجه به اینکه برزیل یک آب و هوای گرمسیری است، محصولات سویا با فشار زیادی از آفات حشرات مواجه هستند و بیوتکنولوژی بذوری را می‌سازد که می‌تواند با کنترل حشرات به ابزاری مهم برای اقتصاد کشاورزان کمک کند.
سویا محصولی است که به “تحولات بیو تکنولوژی” و سیاستهای شرکتهای بزرگ چند ملیتی وابستگی بسیار دارد. بی تردید، صنعت (بذر) بخش کلیدی این رشد در برزیل بود و کشاورزان را قادر ساخت تا با فناوری‌های بیشتر، با فناوری سازگارتر با نیازها، به رشد سطح زیر کشت خود ادامه دهند. پیش بینی میشود مشکلات تولید در صادرکننده برتر روغن سویا، آرژانتین نیز باعث ایجاد استرس برای بازرگانان سویای خام شده است . قیمت سویا با درگیری دریای سیاه نیز مرتبط است با ادامه جنگ اوکراین و روسیه و از دست دادن صادرات به خارج از منطقه، قیمت سویا نیز تا کنون افزایش یافته است البته همه به طور کامل این ارتباط را نمی بینند چون هیچ کدام از این دو کشور مقادیر قابل توجهی از دانه های روغنی سویا را تولید نمی کنند، به ویژه در مقایسه با غول های سویا برزیل و ایالات متحده؛ اما چون بازار جهانی روغن نباتی پیش از تشدید تنش‌های دریای سیاه، در وضعیت “تنگناهای عرضه” ناشی از کویید و تورم هزینه ها بود. بهرحال به دنبال روند کاهش قیمت‌های بین‌المللی بازار های مطرح سویا، قیمت جهانی سویا به کاهش خود با گرم شدن هوا ادامه خواهد داد اما این پدیده امری موقتی است و دوباره به کانال های قیمتی بالاتر صعود خواهد نمود چون افزایش هزینه‌های نهاده‌ها و اختلالات عرضه بر تولیدکنندگان سویا فشار وارد می‌کند. در درازمدت، افزایش تقاضا برای پروتئین حیوانی از سوی جمعیت رو به رشد جهان، برای حمایت از مصرف سویا، یک ورودی خوراکی مهم، تنظیم شده و پذیرفته شده از سوی نظام جهانی بازار کشاورزی است.
- نویسنده : دکتر حسین شیرزاد
