مروري كلي بر دستگاه گوارش طيور

مترجم: مهندس نيما مؤذن

(دانشجوي كارشناسي ارشد تغذيه طيور- مدير امور بين الملل نشريه دنياي كشت و صنعت)

درك صحيح دستگاه گوارش طيور براي تنظيم يك جيره اقتصادي و دقيق به جهت بهبود عملكرد گله‌هاي طيور بسيار حائز اهميت است. همچنين براي شناخت يك مشكل تغذيه اي و حل آن آشنايي با اين دستگاه كاملا ضروري است.
دستگاه گوارش هر دامي به جهت مصرف غذا و تبديل آن به مواد مغذي كه بدن دام به آنها نياز دارد تا بتواند نيازهاي رشد، نگهداري و توليد خود را تامين كند، داراي خصوصياتي منحصر به فرد است، از اين رو دستگاه گوارش طيور، در مقايسه با دستگاه گوارش ساير حيوانات، تفاوت هاي عمده اي دارد. بخشي از هضم مواد غذايي به فعاليت‌هاي شيميايي اين دستگاه مربوط مي گردد كه شامل رهش و توليد آنزيم‌هاي گوارشي است كه از بخش‌هاي مختلف سيستم گوارشي آزاد مي‌گردد.

دستگاه گوارش طيور، نسبت به ساير حيوانات اهلي، كم حجم تر است. همچنين سطح و وزن اين دستگاه در بدن طيور، نسبت به سطح و وزن بدنشان نيز كمتر مي باشد. به طوري كه نسبت طول بدن به طول دستگاه گوارش در طيور، ١ به ٤ است در حالي كه اين نسبت در گوسفند، ١ به ٢٧ مي باشد. علاوه بر موارد فوق، ميزان ترشّحات (اسيد كلريدريك و آنزيم ها)، در دستگاه گوارش طيور نسبت به سايرين نيز بيش تر مي باشد. بنابراين، مجموعه دلايل فوق مي تواند پاسخ اين نكته باشد كه چرا بازده طيور در استفاده از موادّ مغذي، بيش تر از حيوانات ديگر است.

اندازه دستگاه گوارش در طيور، بستگي به اندازه جثّه پرنده، نوع و ميزان غذاي مصرفي و گونه حيوان دارد. به طوري كه دستگاه گوارش در مرغ هاي مادر، بزرگتر از جوجه هاي گوشتي است. همچنين، هرچه غذاي مصرفي حيوان از نظر انرژي و پروتئين غني تر باشد، به دليل اينكه مصرف مقدار كمتري از اين غذا جوابگوي نياز حيوان مي باشد، لذا اندازه دستگاه گوارش حيوان كوچكتر خواهد بود. بنابراين طيور صنعتي كه به طور معمول با خوراك غني تري نسبت به طيور بومي تغذيه مي شود داراي دستگاه گوارش نسبتا كوچكتري است. همچنين دستگاه گوارش در حيواناتي نظير بوقلمون و غاز، كه معمولاً از مواد گياهي و سبزينه ها نيز تغذيه مي كنند، بزرگ تر و حجيم تر مي باشد.

شكل 1 نمايانگر بخش هاي مختلف دستگاه گوارش طيور است كه در ذيل به توضيح مختصر درباره عملكرد هر يك از بخش هاي آن خواهيم پرداخت.
دهان¹ (حفره دهاني حلقي)
دهان در طيور، فاقد لب و دندان است و كام نرم نيز در طيور، وجود ندارد. مانند ساير پرندگان، مرغ نيز به كمك نوك (منقار) خود خوراك مي‌خورد. خوراك به وسيله منقار برداشته شده و وارد دهان مي شود. از آنجايي كه طيور فاقد دندان است بنابراين دهان طيور داراي تعداد غدد مختلفي است. دهان با ترشح بزاق باعث مرطوب شدن خوراك مصرفي به جهت سهولت در عمل بلع مي‌شود. همچنين بزاق حاوي آنزيم‌هاي متعدد از جمله آميلاز مي‌باشد و فرآيند هضم به كمك همين آنزيم از دهان آغاز مي‌گردد ( شايان ذكر است، مواد غذايي فرصت كافي براي ماندن در دهان را نداشته لذا به وسيله مري سريعا اين محل را ترك مي كنند و اثر آميلاز بر خوراك در چينه دان كه محل ذخيره خوراك است ديده مي شود).

منقارها به صورت دو منقار سخت و شاخي هستند كه بر روي هم قرار گرفته و از عقب به هم متّصلند. منقار پايين، به استخوان دنداني پايين (آرواره پايين) و منقار بالا كه كوتاهتر و باريك تر از منقار پايين بوده، انتهاي نوك آن مقداري به طرف پايين خميده است به استخوان فكّ بالا متّصل مي باشد. سوراخ بيني در طيور در سطح پشتي منقار بالا قرار دارد. بنابراين حفره دهاني در طيور از بالا به وسيله كام سخت، از طرفين به وسيله گونه ها و در جلو به وسيله منقارها محدود مي شود. كام سخت در سقف حفره دهان، داراي سوراخي در وسط است كه به حفره ها و مجاري بيني ارتباط دارد.
مري²
لوله اي است قابل انعطاف و عضلاني، كه از حلق تا پيش معده ادامه دارد.  اين لوله در اواسط مهره هاي گردن (مجاور مهره هاي پنجم گردن) گشاد شده، كيسه اي به نام چينه دان³ را به وجود مي آورد. سپس لوله مري به حالت اوّليه خود برگشته، تا پيش معده ادامه مي يابد. وظيفه اصلي چينه دان، ذخيره غذاست. هرچند ممكن است كه عمل هضم روي غذا به مقدار جزيي در چينه دان انجام شود.  به علّت عدم جويدن و توقّف غذا در دهان طيور، تأثير بزاق حيوان در هضم غذا، در چينه دان صورت مي گيرد. گفتني است مرغابي و شترمرغ فاقد چينه دان مي باشند. بنابراين، لازم است كه غذاي مرغابي به صورت خمير آبكي و يا حدّاقل، خيسانده به حيوان داده شود. ديواره مري و چينه دان، از سه لايه تشكيل شده است كه بترتيب از خارج به داخل، عبارتند از: لايه سروزي، لايه عضلاني (طولي و حلقوي) و لايه مخاطي لايه ماهيچه اي ديواره چينه دان با چين خوردگي هاي خود، سطح داخلي چينه دان را به صورت چين خورده درآورده است. سطح اين چين خوردگي، از سلول هاي مخاطي پوشيده شده است.
معده⁴
معده در طيور، شامل دو قسمت است:
الف) پيش معده (معده غدّه اي)
ب) معده ماهيچه اي يا معده اصلي (سنگدان⁵)
پيش معده و وظيفۀ آن در طيور
عضوي است دوكي شكل، كه در قسمت چپ حفره بدن مرغ قرار دارد. كار اصلي معده حيوانات را در طيور، پيش معده انجام مي دهد. محلّ اتّصال پيش معده با مري، مشخص نيست، ولي در اتّصال معده ماهيچه اي بين پيش معده و معده ماهيچه اي قرار دارد. در سطح داخلي پيش معده طيور، برجستگي هايي (پاپيلا) وجود دارند. اين برجستگي ها حاوي غدد ترشّحي هستند كه از طريق مجرايي، ترشّحات خود را به داخل پيش معده مي ريزند. اين ترشّحات، شامل اسيد معدي و آنزيم هاي هضم كننده پروتئين (پروتئوليتيك) مي باشند.
سنگدان (معده ماهيچه اي) اندامي سفت و به شكل عدسي محدّب الطرفين مي باشد. ديواره معده ماهيچه اي، بسيار ضخيم است ولي ضخامت آن در سطح پشتي، بيش تر از سطح شكمي آن است. محلّ قرار گرفتن آن در حفره شكمي، در زير استخوان خاجي مي باشد. ديواره داخلي آن را لايه ضخيمي از بافت مخاطي مي پوشاند. اين لايه مخاطي، داراي چين خوردگي هاي زيادي است و محكم به لايه زيرين خود (لايه عضلاني) چسبيده است. لايه خارجي اين عضو، از يك لايه سروزي تشكيل شده است.
سنگدان، از يك طرف به پيش معده و از طرف ديگر به روده باريك (دوازدهه)، متّصل است. عمل اصلي سنگدان، آسياب و له كردن مواد غذايي خورده شده مي باشد. سنگدان، اين عمل را با انقباض ماهيچه هاي فعّال و قوي خود انجام مي دهد. اين ماهيچه ها، يك جفت بوده، شامل ماهيچه هاي طولي و عرضي مي باشند. سنگدان، عمل خود (آسياب كردن) را با كمك تعدادي سنگريزه كه معمولاً به همراه غذا، خصوصاً غذاهاي دانه اي مي خورد، انجام مي دهد. بنابراين در اختيار گذاشتن سنگريزه براي طيور، تا اينكه بتواند به عمل سنگدان كمك كند، تأكيد مي شود.
رودۀ كوچك⁶  (باريك)
روده كوچك كه بهتر است آن را روده باريك بخوانيم زيرا طول اين روده بيشتر از روده بزرگ است و تفاوت آنها در قطرشان مي باشد،  بعد از سنگدان قرار گرفته است و مانند روده باريك حيوانات پستاندار، از سه قسمت دئودنوم ⁷ (دوازدهه) ژژنوم⁸ و ايلئوم⁹ تشكيل شده است. ولي مرز بين اين قسمت، دقيقاً مشخص نيست و كلّ آن ها را روده باريك در نظر مي گيرند. روده باريك محل اصلي جذب ¹⁰ مواد مغذي است.  لوزالمعده، ترشّحات خود را در ابتداي روده باريك (دئودنوم) به آن مي ريزد.

ساختمان روده باريك، از سه لايه تشكيل شده است. لايه داخلي آن مخاطي است و داراي پرزهايي¹¹ است كه در جذب و حركت موادّ غذايي مؤثّر مي باشند. اين پرزها، همچنين داراي غددي هستند كه ترشّحات خود را وارد روده باريك مي كنند. روده باريك در حفره شكمي، به وسيله پرده اي به نام روده بند به حالت آويزان نگهداري مي شود. در انتهاي ژوژنوم و ابتداي ايلئوم زايده اي به نام زائده مكل قرار دارد. اين زائده در مرحله جنيني جوجه تشكيل مي‌شود. در دوره جنيني جوجه، مواد مغذي مورد نياز به جهت رشد جنين توسط زرده تامين مي‌گردد. زايده مكل درست قبل از به دنيا آمدن جوجه (Hatch) داخل حفره مياني جنين قرار مي‌گيرد، كيسه‌ي كوچكي كه از آن به جا مي‌ماند زايده مكل نام دارد.

رودۀ بزرگ¹²
روده بزرگ در طيور، شامل يك جفت زايده به نام روده كور يا سكوم¹³ (حالت جمع آن سِكا¹⁴) و يك بخش كوتاه و مستقيم به نام راست روده (ركتوم¹⁵) است كه به كلوآك ¹⁶ ختم مي شود. لايه داخلي روده بزرگ نيز همانند روده باريك، از جنس مخاطي است. ولي سلولّ هاي ترشّحي در آن بسيار كم مي باشد. همچنين روده بزرگ بندرت داراي پرزهاي بسيار ضعيفي مي باشد. وظيفه اصلي روده بزرگ، جذب آب از مدفوع و جذب اندك بعضي از موادّ غذايي هضم شده مي باشد. روده بزرگ به وسيله پرده صفاق، در جاي خود نگهداري مي شود.
كلوآك
آخرين قسمت دستگاه گوارشي در طيور مي باشد.  كلوآك به عنوان حفره مشترك بين دستگاه توليد مثل، دفع ادرار و مدفوع مي باشد. همانطور كه در شكل يك آشكار است، كلوآك شيپوري شكل است و داراي دو ناحيه گوارشي و ادراري  تناسلي مي باشد. ناحيه گوارشي آن، به راست روده متّصل است و محلّ تجمّع مدفوع مي باشد. در انتهاي اين ناحيه، اسفنگتري وجود دارد كه باعث نگهداري و تجمّع مدفوع شده و در موقع دفع باز مي شود.
ناحيه ادراري  تناسلي كلوآك، بعد از اسفنگتر ناحيه گوارشي قرار دارد. در طيور نر، مجراي ادراري و مجراي خروجي مني در اين ناحيه باز مي شود. در انتهاي ناحيهادراري تناسلي (جفتگيري) جنس نر، به نام اجسام فاليك وجود دارد. در طيور ماده، مجاري تخمدان ها به جاي مجاري خروج مني و آلت جفت گيري طيور نر، به ناحيه ادراري تناسلي وارد مي شود. در انتهاي كلوآك، اسفنگتر مقعد قرار دارد كه در تمام حالات بجز در موقع دفع مدفوع، جفت گيري و تخم گذاري، بسته مي باشد.

پي نوشت ها:
1- Mouth
2- Esophagus
3- Crop
4- Proventriculus
5- Gizzard
6- Small intestine
7- Duodenum
8- Jejunum
9- Ileum
10- Absorption
11- Villi
12- Large intestine
13- Cecum
14- Caeca
15- Rectum
16- Cloaca

منبع:

Reference: America’s Research-Based Learning Network ®